در میان نمادهای ماندگار ایران معاصر، یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرارجاع ترین تصاویر، پرنده‌ای اسطوره‌ای است که با نام «هما» بر روی بدنه هواپیمایی ایران ایر (IranAir) خودنمایی می‌کند. این لوگو که نزدیک به یک قرن قدمت دارد، نه تنها معرف یکی از قدیمی ترین شرکت‌های هواپیمایی خاورمیانه، بلکه در حافظه بصری چند نسل از ایرانیان و مسافران بین‌المللی جای گرفته است. طرحی برگرفته از اسطوره، هنر ایرانی و نگاه مدرن به هویت بصری برند، که هنوز هم مورد توجه طراحان و پژوهشگران حوزه هویت سازمانی است. لوگوی هما چگونه شکل گرفت؟ چه ویژگی‌هایی آن را به یک نماد ماندگار تبدیل کرده؟ و چرا همچنان در ذهن‌ها مانده است؟
تاریخچه لوگو هما، جوانی ۲۱ ساله که نماد ملی را طراحی کرد!
سال ۱۳۴۰ خورشیدی، شرکت تازه‌تأسیس «هواپیمایی ملی ایران» تصمیم به برگزاری مسابقه‌ای برای طراحی لوگوی رسمی خود گرفت. آگهی این فراخوان در روزنامه‌های پرتیراژ آن زمان، یعنی اطلاعات و کیهان، منتشر شد. در میان شرکت‌کنندگان، نام جوانی ۲۱ ساله ایرانی-ارمنی به چشم می‌خورد: ادوارد زهرابیان. او که هنوز وارد دانشگاه نشده بود و خود را برای کنکور آماده می‌کرد، با طرحی ساده اما عمیق در این رقابت شرکت کرد.
زهرابیان در توضیح لوگوی پیشنهادی‌اش اشاره کرده بود که حروف ابتدایی «هواپیمایی ملی ایران» به‌صورت اتفاقی مترادف با پرنده‌ای اسطوره‌ای از فرهنگ ایرانی با نام «هما» بود. این ارتباط معنایی به‌اندازه‌ای قوی بود که در نهایت نه‌تنها طرح او پذیرفته شد، بلکه نام شرکت نیز به «هما» تغییر یافت. هیئت داوران متشکل از اساتید دانشگاه هنرهای زیبای تهران، در انتخاب این لوگو، بر «سادگی»، «شفافیت» و «بار معنایی فرهنگی» آن تاکید کرده بودند.
ادوارد زهرابیان درباره اینکه چگونه طرح تندیس شیردال را به عنوان الگو و پایه لوگو هما قرار داد گفت:
آن زمان زیاد جهانگردی می‌کردم. به آثار تاریخی علاقه داشتم و هنوزهم دارم. یادم آمد که یک چنین سرستونی در تخت جمشید است که می‌تواند خمیرمایه این طرح باشد.
منبع: ویکی پدیا
نماد هما؛ آمیزه‌ای از تخت‌جمشید، اسطوره و طراحی هوشمند
در طراحی لوگوی هما، بیش از هر چیز الهام از تاریخ و هنر ایران زمین موج می‌زند. زهرابیان در گفت و گویی با دویچه وله، از فرآیند طراحی، به تندیس غول‌پیکری در تخت‌جمشید اشاره کرده که ترکیبی از سر عقاب، گوش گاو و یال اسب را در خود دارد؛ تندیسی که قابلیت حمل وزن سنگین بر دوش خود را دارد و نمادی از استواری، قدرت و توان حمل بار است.
این تلفیق از عناصر حیوانی در کنار مفهومی اسطوره‌ای، برای شرکت ملی هواپیمایی که قرار بود در پنج قاره فعالیت کند، کاملاً برازنده به نظر می‌رسید.
مقایسه‌ای نمادین؛ هما در برابر ترکیش ایرلاینز
در دنیای برندهای هوایی، نمادها نقش پررنگی در انتقال پیام و اعتبار ایفا می‌کنند. در حالی که بسیاری از ایرلاین‌های مدرن، لوگوهای خود را بارها تغییر داده‌اند یا با مد روز تطبیق داده‌اند، لوگوی ایران ایر بیش از 80 سال بدون تغییر باقی مانده و همچنان معتبر و به‌روز جلوه می‌کند.
در سال ۲۰۱۳، آژانس حمل‌ونقل هوایی Skift به آدرس https://skift.com/ در گزارشی ویژه، لوگوی ایران ایر را به عنوان برترین لوگوی صنعت هوایی معرفی کرد؛ انتخابی که با توجه به شرایط خاص ایران و محدودیت‌های بین‌المللی، بسیار قابل‌توجه بود. این در حالی است که لوگوی ترکیش ایرلاینز، با نماد لک‌لک سفید در دایره‌ای قرمز، نمادی از پویایی و رشد است، اما از منظر قدمت، پیوند با اسطوره و بومی‌سازی فرهنگی، به پای هما نمی‌رسد.
در واقع، لوگوی هما برخلاف بسیاری از برندهای جهانی که صرفاً بر فرم و رنگ متکی‌اند، بر شانه‌های اسطوره، تاریخ و هویت ملی ایستاده است؛ و همین امر است که آن را به یک «نشان ملی» فراتر از یک برند تجاری تبدیل کرده است.
لوگوی هما؛ فراتر از یک نشان تجاری
لوگوی هما با رنگ فیروزه‌ای و خطوط نرم، پرنده‌ای را به تصویر می‌کشد که نماد سعادت و خوشبختی در اساطیر ایرانی است. لوگوی هواپیمایی ایران ایر، هما، تنها یک نماد گرافیکی نیست؛ بلکه نماینده‌ای فرهنگی، تاریخی و هویتی برای ایران معاصر به‌شمار می‌رود. طراحی هوشمندانه‌ای که با الهام از هنر هخامنشی و باورهای اسطوره‌ای شکل گرفت، توانسته است در گذر زمان اعتبار خود را حفظ کند و حتی در فضای رقابتی برندهای بین‌المللی بدرخشد. پس از انقلاب 1357، نام شرکت هما به ایران ایر (هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران) تغییر کرد، اما لوگو به دلیل اعتبار و زیبایی حفظ شد و تنها نام شرکت به ایران ایر تغییر کرد.
ثبات این لوگو طی بیش از 8 دهه و تاکید آن بر اصالت ایرانی، نشان می‌دهد که هویت فرهنگی، اگر به‌درستی در طراحی برند لحاظ شود، می‌تواند هم ماندگار باشد و هم الهام‌بخش. از تهران تا اروپا، از مسیرهای داخلی نظیر پرواز شیراز به تبریز تا پروازهای بین‌قاره‌ای، «هما» با پرنده‌ی اسطوره‌ای خود همچنان یادآور شکوه پرواز ایرانی است.